Alice-symposium

WTF is een symposium?! zullen sommigen hebben gedacht, toen ze de uitnodiging kregen om naar de oprichtingsvergadering van het Lewis Carroll Genootschap te komen. Ik heb het even opgezocht op Wikipedia: "Een symposium, ook wel een wetenschappelijk congres of wetenschappelijke conferentie genoemd, in de wetenschap is een bijeenkomst van wetenschappelijk onderzoekers voor de presentatie van hun werk, verdere beeldvorming op een bepaald onderwerp en verdere uitwisseling van ideeën." Dit klinkt niet bepaald als de bespreking van een kinderboek!

Ik weet niet hoe het anderen vergaat, maar als ik ergens vertel dat ik fan ben van Alice in Wonderland, krijg ik wel eens meewarige blikken. Een volwassen vent die van een klein blond meisje houdt dat op kinderachtige toon in zichzelf praat en vreemde avonturen meemaakt (bedankt Walt Disney). Alice gaat voor mijn gevoel wel iets dieper; het boek is fantasierijk, geschreven door een intellectueel, gebaseerd op ware personen, met een moraal, in een voor kinderen en volwassen geschreven taal in het Victoriaanse tijdperk waarin betutteling een groot goed was. Alice is wat mij betreft voor de literatuur wat Elvis Presley, The Beatles en The Rolling Stones voor de muziek betekenen. Lewis Carroll was een pionier en zijn boek was geliefd bij kinderen, maar ook bij Queen Victoria (:komt haar gevleugelde uitspraak "We are not amused" niet eigenlijk neer op "Off with her head"?).

Natuurlijk is Alice in Wonderland in eerste instantie een boek om van te genieten, in welke vorm of taal je het ook leest. Het boek is geschreven voor kinderen, maar zeker niet in een kinderachtige taal en de kracht van het boek ligt er vooral in dat het door alle aspecten die het bevat, een ongelooflijke inspiratiebron is voor anderen. Het is een uitdaging voor vertalers, het is interessant voor rekenkundigen, het is interessant voor illustrators en over deze onderwerpen waren er drie deskundigen aan het woord op het Lewis Carroll Genootschap-symposium, en ik heb genoten.

Casper Schuckink Kool was de eerste spreker. Hij liet verschillende vertalers de revue passeren en wees op de valkuilen, zelfs de meest simpele. Het verhaal start (vrij vertaald) met "Alice was sitting with her sister on a bank"; in sommige Nederlandse vertalingen begint het verhaal met de tekst: Alice zat met haar zuster op een bank. De oppervlakkige lezer leest hier misschien over heen, maar het Engelse bank betekent niet het Nederlandse bank; het is de oever van de rivier, waardoor je direct een totaal andere sfeer creeert. Casper - een allesweter over Alice die er uitziet als Einstein, maar dit terzijde - vertelde verder over het vertalen van munteenheden; is een penny een cent, wat is sixpence en hoeveel is een pound? Letterlijk vertalen is geen kunst, maar als je je realiseert wat de werkelijke waarde van die munteenheden 150 jaar geleden was, dan moet je de bedoeling van de schrijver ook meevertalen (:is dit een Nederlands woord?). Alice roept ergens in de rechtbank-scene dat als iemand duidelijk kan maken wat er is gebeurd "I'll give him sixpence", waarmee ze feitelijk bedoelt dat ze er een kapitaal voor over heeft, en niet een kwartje of zo, waardoor Alice's opmerking een totaal andere lading krijgt waar de lezer van destijds zich welbewust van was.

Aan de orde kwam ook dat de personages opeens een nadrukkelijk geslacht kregen in sommige vertalingen. Het hele Alice-boek is feitelijk geslachtsneutraal; verwijzingen naar een dier zijn bij Lewis Carroll vaak "it", and niet he of she. Duidelijk is natuurlijk dat Alice een meisje is (alhoewel ik haar zelf androgyn vind, maar dat is mijn persoonlijke visie) en dat de Mad Hatter en The March Hare van het mannelijke geslacht zijn. Toch wordt in een vertaling gerept over "Meneer en Mevrouw Haas" en naar de reden kun je slechts gissen; heeft de vertaler het leuker willen maken voor jeugdige lezers (:maar ben je dan nog een vertaler of vooral een bewerker?), of heeft iemand gedacht: Wacht eens even, een jong blond meisje op visite bij twee gestoorde mannen in een bos? No way Jose!

De volgende spreker was, Henri Ruizenaar, een voormalig wiskundedocent (:kijk voor een leuk kranten-artikel eens in mijn fotoboek “Alice in de geschreven pers”). Hij is vooral gecharmeerd van het vervolg op Alice in wonderland: Through the Looking Glas (:Toen Queen Victoria meldde dat ze zeer gecharmeerd was over Alice in Wonderland en aangaf uit te kijken naar het volgende boek, verblijdde Lewis Carroll haar met zijn volgende boek: een wiskundige verhandeling, in plaats van zijn pas jaren later uitgegeven Alice 2). Dit deel is gestructureerder van aard dan Alice, dat min of meer spontaan is ontstaan en daarna bewerkt en aangevuld tot de Alice die wij kennen; Through the Looking Glas is van A tot Z bedoeld als boek, waarbij het schaakspel als uitgangspunt is gebruikt en waar vooral de logica van Lewis Carroll een belangrijke rol speelt. Heb ik al gezegd dat ik vroeger niet erg heb genoten van wiskunde op school? Het verhaal van Henri maakte bijna dat ik spijt kreeg dat ik vroeger niet beter heb opgelet. Hij legde bijvoorbeeld uit dat de rekensom van Alice klopte (vier keer vijf is twaalf, vier keer zes is dertien), als je niet uitgaat van het decimale stelsel, maar van het 18-tallig stelsel, het 21-tallig stelsel enzovoort. De eerste keer dat ik Alice las, dacht ik; oke, absurd rekensommetje, what's the point, en nu ik weet dat er achter zelfs zo'n eenvoudige opsomming een idee zit, wat is er dan nog meer? Het is een beetje als het vinden van een geheime gang in Mario Bros, waarbij je in de eerste versie het spel niet kon opslaan, en zo in een paar minuten in wereld 5.2 kwam in plaats van voor de zoveelste keer alle werelden door te moeten; ik haat die Woestijn-monsters!

Henri had het verder over het mysterie van het getal 42 in het werk van Lewis Carroll. In de oorspronkelijke versie precies zijn 42 tekeningen van Sir John Tenniel opgenomen, en het getal 42 komt prominent naar voren in een rechtbank-scene waar de logica van Lewis Carroll ook weer terugkomt: De koning gelast iedereen "more than a mile high" de rechtszaal te verlaten, wat volgens hem Rule 42 is (en uiteraard maar op 1 persoon kan slaan). Alice protesteert, de koning beweert dat het de oudste regel uit het boek is, waarop Alice meldt (:logica pur sang): dan zou het regel 1 moeten zijn. (Tip: kijk eens bij de foto’s die horen bij Alice in Stripland, de Dynamite-versie.) Er kwamen diverse berekeningen voorbij, waarbij de uitkomst 42 was, en uiteraard werd gerefereerd aan The Hitchhikers Guide to the Universe: 42 is the Answer to everything, en staan er op de laatste tekening van Sir John Tenniel waar Alice wakker wordt geen 42 speelkaarten ?

De laatste gastspreker was Laurence Herfs , curatrice in opleiding bij het Museum voor het Beeldverhaal, met als onderwerp: Alice in Mangaland. De figuur Alice speelt een belangrijke rol in deze Japanse stripvorm, waarbij eerst werd uitgelegd hoe deze te lezen (van achter naar voor, en per pagina eerst boven van rechts naar links en dan onder van rechts naar links). Er zijn verschillende soorten Alice-mangastrips waar de nodige voorbeelden van werden getoond, waarbij een tendens werd geconstateerd om de hoofdpersoon steeds minder op de Walt Disney-variant te laten lijken en meer op de echte Alice Liddell. Leuk om te weten ook dat ze in Japan verzot zijn op het Victoriaanse tijdperk, wat de fascinatie voor Lolita-achtige Alices verklaart (: zo krijgen we de heren wel aan het lezen!), en dat de bekende grote ogen van manga-illustraties geinspireerd zijn op Betty Boop en vooral een manier zijn om emotie uit te drukken. Wat geheel nieuw voor mij was, was de strip "Am I Alice?" waarbij er een gender-swap had plaatsgevonden: waarom zou Alice geen man zijn! Voor mij was de cirkel zo weer rond; Meneer en Mevrouw Haas uit het verhaal van Casper wisselen net zo makkelijk van geslacht als deze manga-Alice, zij het waarschijnlijk met geheel andere bedoelingen. Laatst tikte ik trouwens een boek op de kop van Camilla Rosa Garcia, met gothic-achtige illustraties van Alice, behalve van het Witte Konijn dat is afgebeeld als een verleidelijke bunny, al dan niet in een veel te kort rokje, maar dit geheel terzijde.

Ik doe de sprekers waarschijnlijk geen eer aan met mijn korte en gekleurde verslag; waar het om gaat is dat ik er van heb genoten om meer te horen over de vele verschillende achtergronden van Alice, waar iedereen een persoonlijke visie op heeft. Heb je zelf een geheel andere indruk van de verhaal van de sprekers, zet het op de site! Ben je er dit jaar niet geweest en wil je er de volgende keer wel bij zijn? Doe als ik en meld je aan als vriend van het Genootschap!